της Άντας Μητσογιάννη | Κλινική Ψυχολόγος Ψυχοθεραπεύτρια Gestalt

Το τελευταίο διάστημα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια νέα πραγματικότητα που αφορά στον περιορισμό της μετακίνησης και την αποφυγή των διαπροσωπικών επαφών, με την σαφή οδηγία «μένουμε σπίτι» προκειμένου να προστατέψουμε τους εαυτούς μας και τους γύρω μας από τον εν λόγω ιό, τον κορωνοϊό.  Πρόκειται για μια κατάσταση πρωτόγνωρη για όλους, που μοιάζει περισσότερο με σενάριο κινηματογραφικής ταινίας, παρότι ο περιορισμός της ζωής μας μέσα σ’ ένα σπίτι είναι ένα πραγματικό γεγονός. Είναι μια καινούρια κατάσταση, ένας «αόρατος εχθρός» που παρουσιάζεται αιφνίδια και τροφοδοτείται από μια υποσυνείδητη και, έτσι, αυτόματη διαδικασία, με αφορμή την εντύπωση ότι τα πράγματα είναι έξω από τον έλεγχό μας∙ είναι μια συνθήκη άγνωστης εξέλιξης και έκβασης και αυτό το «άγνωστο» για το μέλλον κυριαρχεί μέσα σε θολές και συγκεχυμένες σκέψεις, διαδεχόμενες ραγδαία η μία την άλλη. Έτσι συναισθήματα όπως φόβος, αγωνία, άγχος, πανικός κάνουν έντονα την εμφάνισή τους μπροστά στην επικείμενη «απειλή», καθώς ενεργοποιούνται ψυχικές άμυνες και συντελούνται ψυχικές διεργασίες προκειμένου να διαχειριστούμε αυτή την στρεσογόνα κατάσταση.

Οι περιορισμοί και το κοινωνικό άτομο

Η αλήθεια είναι ότι η συναισθηματική μας διάθεση περνάει από διάφορα φυσιολογικά στάδια, που για τον κάθε άνθρωπο μπορεί να διαφέρουν ως προς την ένταση των συναισθημάτων που βιώνονται, καθώς και ως προς τον τρόπο συνειδητής ή ασυνείδητης διαχείρισης. Αυτό που έχει, ωστόσο, σημασία πίσω από την ποικιλία των ατομικών ιδιαιτεροτήτων του καθενός, είναι να μην παραμείνουμε αγκυλωμένοι στο μέσο αυτής της διαδρομής αλλά να την διαβούμε όσο το δυνατόν πιο ελεύθερα και παραγωγικά ως το τέλος.

Το πρώτο στάδιο, που ήδη πιθανόν να έχουμε περάσει ή να βρισκόμαστε σε αυτό, είναι το σοκ το οποίο μπορεί να εκφραστεί με άρνηση και αποφυγή πχ. των περιοριστικών μέτρων, με πανικό, πχ. να τρέξουμε στο super market να αποθηκεύσουμε όσα πιο πολλά αγαθά μπορούμε, με θυμό (πολλοί άνθρωποι έχασαν την δουλειά τους ή κινδυνεύει η επιχείρησή τους). Το δεύτερο στάδιο αφορά στην αποδοχή μιας κατάστασης ως κάτι που συμβαίνει πραγματικά, στη συνειδητοποίηση και την παραδοχή συναισθημάτων όπως πχ. φόβου, αγωνίας, άγχους, ενοχής, θλίψης. Τέλος, το τρίτο στάδιο αφορά στην σταθεροποίηση της καθημερινότητας και των συναισθημάτων και το διερχόμαστε όταν νιώθουμε ότι είμαστε σε θέση ν’ αντιμετωπίσουμε την παρούσα κατάσταση και το πρόβλημα που μπορεί να προκύψει.

Σημεία που αξίζει να φέρνουμε και να κρατάμε στον νου μας, είναι εδώ τα εξής:

• Το ότι αναγνωρίζουμε το πρόβλημα (άρα δεν αποφεύγουμε) και το αποδεχόμαστε, δεν σημαίνει ότι μένουμε παθητικοί απέναντι σε αυτό. Το αποδεχόμαστε ως έχει, άρα βλέπουμε ολόκληρη την εικόνα για να μπορέσουμε να το διαχειριστούμε.
• Η επίγνωση των συναισθημάτων και η παραδοχή ότι είναι απολύτως λογικά, έχει σημασία: τα χρειαζόμαστε γιατί είναι αυτά που μας προειδοποιούν για ό,τι συμβαίνει μέσα μας και έξω από εμάς. Η συνειδητότητα για όλα όσα νιώθω είναι ένα σημαντικό βήμα: το άγχος, ο φόβος, η θλίψη μας ενεργοποιούν για να κάνουμε κάτι, να μην μείνουμε απαθείς ή παθητικοί μπροστά πχ. σε έναν κίνδυνο, στην ορισμένη πάντα πραγματικότητά του.
• Το πρόβλημα και τα συναισθήματα που επιφέρει αυτό, δεν τα έχω μόνο εγώ, είμαστε όλοι μαζί σε αυτό και νιώθουμε όλοι αντίστοιχα συναισθήματα. Το μοίρασμά τους μας φέρνει πιο κοντά, παρόλο που -σωματικά- είμαστε μακριά.
• Έχει σημασία από ποια σκοπιά βλέπω τα περιοριστικά μέτρα και πώς τα μεταφράζω. Είναι πιο αληθινό και εποικοδομητικό να τα σκεφτώ ως μια φροντίδα για τον εαυτό μου και «τον άλλον», και όχι ως μια επιβολή, ότι κάποιος δηλαδή με περιορίζει ή μου τα επιβάλει. Η ανάληψη της ευθύνης ότι επιλέγω δηλαδή αυτόν τον τρόπο για προστασία του εαυτού και των οικείων μου και, κυρίως, η συνειδητοποίηση του πώς συμμετέχω σε όλη αυτή την προσπάθεια που γίνεται, είναι μια ενεργητική αντιμετώπιση του προβλήματος.
• Η ιεράρχηση του τί είναι περισσότερο σημαντικό και τί λιγότερο, επαναπροσδιορίζεται. Η υγεία ποτέ άλλοτε δεν έμοιαζε σε συλλογικό επίπεδο να λαμβάνει τέτοια προτεραιότητα, και πράγματα που θεωρούσαμε μέχρι χθες αυτονόητα ή δεδομένα, αποκτούν τώρα ανεκτίμητη αξία (το να κάνεις μια βόλτα στον ήλιο, να δεις έναν φίλο, να αγκαλιάσεις τον συγγενή σου).
• Υπάρχω γιατί υπάρχει και ο «άλλος»: αξίες όπως αλληλεγγύη και συλλογικότητα μας φέρνουν πιο κοντά στο νόημα ύπαρξης.
• Η τήρηση μιας «απόστασης» από τον καταιγισμό των πληροφοριών βοηθάει να μην χάνω την θέση μου, σε ποια κατάσταση βρίσκομαι εγώ. Είναι σημαντικό να επιλέγουμε μία ή δύο πηγές από τις οποίες θα ενημερωνόμαστε, και να κρατάμε ένα όριο ως προς τον χρόνο που αφιερώνουμε. Η υπερβολή στην ενημέρωση, η εμμονή στο τραγικό, το πάθος για (και από) όσα ιστορικά διαδραματίζονται «καρέ-καρέ» μπροστά μας σε πραγματικό χρόνο και, κάποτε, η «βουλιμική» τους κατανάλωση, φτάνουν να εθίζουν και, ενώ ξεκινούν με μια ανασυγκρότηση των ζωτικών μας δυνάμεων, καταλήγουν στο τέλος να μας αποδιοργανώνουν.
• Η συνειδητοποίηση ότι, όσο και να προσπαθούμε να ελέγξουμε το μέλλον στο όνομα του ανθρώπινου (νοήμονος και «κυρίαρχου») όντος, μέσα από την επιστήμη και την τεχνολογία, τίποτα δεν είναι απόλυτα βέβαιο, μας επαναφέρει στα αληθινά ανθρώπινα μέτρα∙ η ζωή είναι γεμάτη με ανατροπές και σίγουρα δεν μπορούμε να τα προβλέψουμε όλα.
• Η σκέψη ότι «θα περάσει» και, από αυτό, θα βγούμε κερδισμένοι, παριστάνει μια πραγματικότητα στο ορατό αύριο: γιατί μια αλλαγή έρχεται πάντα μετά από μια κρίση. Με αισιοδοξία και ψυχραιμία, βήμα-βήμα, θα το περάσουμε και θα έχουμε σημειώσει ένα προχώρημα αληθινό.

«Εγκλωβισμένοι» στην οικογένεια

Τί γίνεται όμως μέσα στο ίδιο μας το σπίτι; Το τελευταίο διάστημα έχει παρατηρηθεί αύξηση της ενδοοικογενειακής έντασης. Άλλωστε, δεν ζουν όλες οι οικογένειες σε μεγάλα σπίτια με κήπους, ευρύχωρες βεράντες, φαρδιά μπαλκόνια και πολλά δωμάτια. Πώς να διαχειριστεί κάνεις αυτή την πραγματική έλλειψη χώρου;

Φαίνεται σχεδόν σαν κανόνας: όταν λείπει ο χώρος, είναι πιο εύκολο να παραβιάσω τον χώρο του άλλου και κατά συνέπεια η τριβή θα είναι μεγαλύτερη. Σ’ ένα μικρό «δοχείο» το πρόβλημα μοιάζει, αλήθεια, μεγαλύτερο.

Και εδώ, λοιπόν, αξίζει να αναλογιστούμε και να φροντίσουμε τα εξής:

• Τα μέλη της οικογένειας μπορεί να μην έχουν το δικό τους δωμάτιο, είναι σημαντικό όμως να βρει ο καθένας την γωνιά του, τον ιδιωτικό του χώρο που μπορεί να αυτενεργεί χωρίς λογοδοσία, να «κάνει τα δικά του».
• Χρόνος για απόσυρση, αποσυμπίεση, ξεκούραση, δηλαδή χρόνος που θα ηρεμώ και δεν θα είμαι σε μια συνεχόμενη αλληλεπίδραση με τον/την σύντροφό μου, τα παιδιά μου. Τέτοιο χρόνο μπορεί να βρίσκουμε, αν υπάρχουν μικρά παιδιά, όταν κοιμούνται, ή σε μεμονωμένες, διάσπαρτες στην ημέρα ζωτικές στιγμές όσο μένουν εποικοδομητικά και με ενδιαφέρον απασχολημένα σε παιχνίδια και δράσεις που τους έχει υποδείξει η έμπνευσή μας, εκείνη έστω της «ανάγκης» που κινητοποιείται από την αγάπη μας για αυτά.
• Ασκήσεις χαλάρωσης και οραματισμού (το διαδίκτυο προσφέρει πλούσιο υλικό) διευρύνουν τον συνειδησιακό χώρο μας, αυτόν που σε τελευταία ανάλυση είναι ουσιωδέστερα «πραγματικός».
• Τήρηση μιας ρουτίνας, πρακτικά του σπιτιού, διατροφή, εργασία, γυμναστική, μελέτη, παιχνίδι με τα παιδιά (αν υπάρχουν), χρόνος που κοιμάμαι και ξυπνάω, όλα αυτά έχουν σημασία και ευεργετική αξία στην ισορροπημένη αμοιβαία διαδοχή τους και σε μια εναλλαγή κατά το δυνατόν ποικιλόμορφη.
• Εστιάζομαι στην μέρα μου και σε αυτά που έχω να κάνω, σημαίνει -σε τέτοιες ειδικά περιστάσεις- ότι μένω παραγωγικός, κατευθύνω την βιοτική μου δράση και είμαι ελεύθερος. Αν σκέφτομαι «πότε θα τελειώσει όλο αυτό», το κοντινό μέλλον φαντάζει ολοένα πιο αβέβαιο και φτάνω σε αδιέξοδο πλαστό και πρώιμο∙ αν όμως στέκομαι στην καθημερινότητά μου και αναλογίζομαι πώς μπορώ να την ομορφύνω, τελικά διαχειρίζομαι ενεργητικά αυτή την κατάσταση ως υποκείμενο αποφάσεων, και τα συναισθήματα εγκλωβισμού που μπορεί να έχω ως δεκτικά ελέγξιμης μεταβολής. Είναι καλυτέρα να υπογραμμίζω αυτά που μπορώ να κάνω, και όχι να τρέπομαι εμφατικά σε αυτά που δεν μπορώ.
• Είναι μια ευκαιρία να έρθω σ’ επαφή με τον εαυτό μου. Η επίγνωση των πραγματικών μου αναγκών έρχεται μόνο μέσα από μια παύση και όχι μέσα από την ταχύτητα της καθημερινότητας. Αν συνειδητοποιήσω τις πραγματικές μου ανάγκες, θα κάνω κάτι για να τις ικανοποιήσω. Η ψυχή και το σώμα είναι σε άμεση αλληλεξάρτηση: όσο φροντίζω το σώμα τόσο φροντίζω και την ψυχή και, αντίστροφα, όσο φροντίζω την ψυχή τόσο φροντίζω και το σώμα∙ έτσι θωρακίζομαι και μ’ έναν άλλον τρόπο απέναντι στον ιό.
• Είναι επίσης μια ευκαιρία να έρθω πιο κοντά με τον/την σύντροφό μου, τα παιδιά μου (παιχνίδι, παρουσία), πράγμα που η πολύπλοκη κορεσμένη και «ακαταμάχητη» καθημερινότητα στις κανονικές και συνηθισμένες συνθήκες δεν επιτρέπει.
• Ουσιαστική επικοινωνία με φίλους, με βιντεοκλήση σε σταθερή βάση. Είναι σημαντική η διατήρηση των επαφών ή της παρέας και μάλιστα, αν είναι εφικτό, σε ταυτόχρονη αλληλεπίδραση.
• Πρακτικές εργασίες του σπιτιού που μπορεί να είχαμε παραμελήσει ή για τις οποίες δεν έφτανε πριν ο χρόνος (πχ. αρχειοθέτηση αρχείων, ντουλάπες), μπορεί να προσφέρουν τόσο απασχόληση όσο και ικανοποίηση, δίνοντας την ευκαιρία και για μια μικρή αλλαγή στον χρονικό ρυθμό αλλά και το περιβάλλον του προσωπικού χώρου μας.
• Σε περίπτωση που όλο αυτό το βιώνουμε με μεγάλη ένταση, δεν διστάζουμε να ζητήσουμε συμβουλευτική ή θεραπευτική βοήθεια από ειδικό (ψυχολόγο ή ψυχίατρο). Τα περιοριστικά μέτρα είναι από μόνα τους μια δύσκολη κατάσταση και, όταν προϋπάρχει ένα πρόβλημα, είναι πιθανό αλλά και εντελώς φυσιολογικό να πυροδοτήσει συναισθήματα μη διαχειρίσιμα χωρίς επαρκή και κατάλληλη στήριξη.

Στο σπίτι, «μόνοι» με τα παιδιά

Πώς να διαχειριστούμε τα παιδιά που μπορεί να βιώνουν αυτή την κατάσταση με διακυμάνσεις στη διάθεσή τους, ένταση, επιθετικότητα, ανία και πλήξη, υπερενεργητικότητα ή αυξημένη ανάγκη για προσοχή;

Ορισμένα κύρια σημεία, μπροστά στο ερώτημα αυτό, είναι σκόπιμο να τονιστούν:

• Επικοινωνούμε στα παιδιά την αλήθεια γι’ αυτό που συμβαίνει πραγματικά στον «κόσμο εκεί έξω», τον κοινωνικό χώρο μας, που είναι και ο δικός τους. Αυτό γίνεται με λέξεις που ανταποκρίνονται στην ηλικιακή φάση στην οποία βρίσκονται, χωρίς ανώφελες λεπτομέρειες ή υπερβολές που μπορεί να τρομάξουν και να διακινήσουν έτσι άσκοπους για την πραγματική θέση τους αμυντικούς μηχανισμούς. Επιλέγουμε μια ήρεμη στιγμή για να τους μιλήσουμε και να τους εξηγήσουμε.
• Μπορούμε να μοιραστούμε και τα δικά μας συναισθήματα, με σκοπό να συνειδητοποιήσουν και να μοιραστούν και εκείνα τα δικά τους για τις αλλαγές που έχουν στην δική τους καθημερινότητα, δηλαδή με όριο: όχι να πάρουμε εμείς τον χώρο που αναλογεί στην δική τους εξωτερίκευση, απαραίτητη για την εκτόνωση, διευθέτηση και υπέρβαση του περιοριστικού τους βιώματος. Είναι, άλλωστε, για αυτές ικανά και τις δικαιούνται.
• Τους δίνουμε χώρο και χρόνο για να εκφράσουν απορίες που μπορεί να έχουν: αυτές (και μόνες τους) ταξινομούν τον κόσμο τους και συνιστούν ένα σκαλοπάτι ασφάλειας (ακόμη και αν μείνουν ουσιαστικά αναπάντητες).
• Αν εμείς δεν είμαστε ήρεμοι, ας μην το περιμένουμε ή το απαιτούμε από τα παιδιά: αντανακλούν το βιωμένο παράδειγμά μας.
• Τα βοηθάμε να κρατήσουν τις επαφές με τους φίλους τους με το τηλέφωνο ή με βιντεοκλήση.
• Είναι μια ευκαιρία να τους μάθουμε ουσιαστικές αξίες για την αλληλεγγύη, τον σεβασμό του «άλλου», την αξία της ίδιας της ζωής, την υγεία.
• Μπορούμε να συμφωνήσουμε μαζί τους ένα οικογενειακό πρόγραμμα ημέρας, βασισμένο σε μια σταθερότητα, σε συγκεκριμένο χρόνο για το πρωινό ξύπνημα, παιχνίδι, μελέτη, επαφή με φίλους (διαδικτυακά), ύπνο, κτλ. Το σταθερό πρόγραμμα σε μορφή ρουτίνας δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας.
• Αποδοχή και ελαστικότητα από την δική μας πλευρά: τα παιδιά έχουν από τη φύση τους ενέργεια και είναι σημαντικό να την διατηρήσουν. Μπορούμε να τα βοηθήσουμε να την διοχετεύσουν σε δραστηριότητες με δημιουργικό τρόπο. Τα παιδιά λειτουργούν με ένταση και επιθετικότητα όταν νιώθουν μοναξιά, όταν δεν έχουν την ουσιαστική επαφή μαζί μας, όταν απουσιάζουμε από τον δικό τους κόσμο. Φυσικά δεν είναι σκόπιμο να νομιμοποιήσουμε αυτή την κατάσταση ούτε να τα καταστήσουμε νωθρά μπροστά σε μια οθόνη, προκειμένου να έχουμε εμείς την ηρεμία μας. Τα παιδιά είναι «φτιαγμένα» για να τρέχουν, να χοροπηδάνε, να γελούν και αυτό αναζωογονεί ίσως στο τέλος και εμάς…

Όλα αυτά, μπορεί να φαίνονται αυτονόητα ή το αντίθετο: ουτοπικά και ανεφάρμοστα. Ωστόσο, είναι σημαντικό να κινητοποιηθούμε προς αυτή την κατεύθυνση, έχοντας ως βάση στην σκέψη μας ότι διανύουμε μια κρίση, η οποία θα προκαλεί εναλλαγές στη διάθεσή μας, μια διαδικασία  απολύτως φυσιολογική. Είναι αναγκαίο λοιπόν να λέμε «-Μπορώ να βγαίνω από συναισθήματα που με κατακλύζουν, έχοντας εργαλεία και επιλογές, και δεν τα αφήνω να με κυριεύουν», να το πιστεύουμε και να είναι αλήθεια∙ και αλήθεια είναι οτιδήποτε κάνουμε πράξη, γιατί η πράξη είναι μια μορφή (η σπουδαιότερη ίσως) πραγματικότητας…